سوره شناسی (روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم)

مقدمه کتاب

بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله ربّ العالمین. و افضل الصلوات مع ازکی التحیّات علی محمّدٍ المصطفی خاتم النبیّین، و آله الطاهرین، و صحبه المنتجبین، من الانصار و المهاجرین، و الذین اتبعوهم باحسان من المتّقین والمحسنین، من الآن الی یوم یقوم الناس لربّ العالمین.

شهر رمضان، الّذی انزل فیه القرآن، هدیً للناس و بیّنات من الهدی و الفرقان. «قرآن» که به عنوان خاتم الکتب در لیلة القدر در ماه مبارک رمضان در یک نزول دفعی بی سابقه و اعجازآمیز و اعجاب برانگیز از سوی خدای سبحان بر قلب مبارک خاتم پیامبران نازل شده است، زمانی به عنوان کتاب انسان سازی و درسنامة نظری و عملی و بستة آموزشی و پژوهشی علمی و فرهنگیِ تربیت و هدایت انسان کارآمد خواهد گردید که به گونه ای در فرایند نزول تدریجی قرار گیرد و عملاً وصف «فرقان» را به خود بگیرد. در فضای تحقیق موضوعی در قرآن کریم، از آنجا که بر حسب نیاز و گزینش و اشتیاق، محقّق مسلمان اهل قرآن یا پژوهشگر قرآن آشنای غیرمسلمان، قدم به قدم و موضوع به موضوع به دریای بی کران معارف الهی قرآن ورود پیدا می کند، به نوعی قرآن با وصف فرقان برای او ظهور و بروز خواهد داشت، و نوعی نزول تدریجی موضوعی برای او جایگزین نزول تدریجی اولیّة قرآن می گردد، و راز آن همه بازتاب مؤثر و دستاوردهای چشمگیر در برقراری ارتباط و اُنس با قرآن و تصحیح و ارتقای قرآن شناسی پژوهشگران و کاربران روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم در همین بازسازی تدریج نزول و ظهور اثرگذار فرقانیت قرآن برای آن عزیزان اهل قرآن بوده است و خواهد بود.

دیگر زمینة آماده و گستردة تدبّر و پژوهش و تحقیق در قرآن که یکی از عوامل مؤثر در ایجاد و افزایش انس با قرآن نیز هست، روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم یا سوره شناسی است. در فضای مطالعات سوره شناختی، شخص پژوهشگر و محقّق، با قرآن به عنوان یک کتاب چندصد صفحه ای با تقسیمات قالبی نه محتواییِ اجزاء و احزاب و اعشار و اخماس برخورد نمی کند، بلکه قرآن کریم برای او مجموعه ای است متشکّل از یکصد و چهارده سورة کوچک و بزرگ و پانصد و پنجاه و پنج زیرسوره یا واحد موضوعی یا رکوع، که سوره به سوره و واحد به واحد مورد بررسی و مطالعه و تدبّر و استفاده قرار می گیرد؛ جایگاه و اهداف و مقاصد هر یک از سوره های قرآن کریم بازشناخته می شود؛ محور یا محورهای موضوعی هر سوره کشف و بررسی و فعّال می شود و ویژگی های یکایک سوره ها خودنمایی می کنند.

پژوهشگر سوره شناس خیلی زود درمی یابد که بر خلاف تصوّر غالبِ قرآن شناسان مسلمان و بعضی از قرآن شناسان غیرمسلمان، سوره های قرآن قطعات یا مقطّعات کوچک و بزرگ یک کتاب که نام قرآن را به خود گرفته باشد، نیستند، بلکه سوره های قرآن چهره های متعدّدی از قرآن مجید و جلوه های متنوّعی از قرآن کریم اند که صاحب قرآن ایزد منّان در این سفره پهن و بی کران فراروی بندگان گسترده و در اختیار آنان قرار داده است، تا هر فرد و هر گروه و هر جماعت از انسان ها در طول زمان و عرض مکان تا قیام قیامت بنا به هر شاکله و شاخصه و هر شخصیت و هویّت و موقعیّت که داشته باشند، یک به یک از میان آن سوره ها ـ که هر یک از آنها جداگانه به مثابة کلّ قرآن حکیم اند ـ برگزینند و از آن طریق، به تدریج، به دریای معارف و ژرفای حقایق قرآن کریم راه یابند.

سوره شناسی که همان «قرآن شناسی سوره به سوره» است، یکی از بایسته ترین «انواع» علوم قرآنی و یکی از شایسته ترین حوزه های مطالعات نوین قرآنی است. نزدیک ترین انواع سنّتی علوم قرآنی به این رشته نوپدید و کارآمد، علم فضائل القرآن/ فضائل السور، همچنین علم خواص القرآن/ خواص الآیات و السور بوده است، و در منابع تاریخی از این دانش سوره شناسی، هرچند عملاً هنوز شکل نگرفته و تحقّق نیافته بوده، با عنوان «خصائص السُّوَر» یاد می شده است. علم سوره شناسی برخلاف علم تفسیر که عهده دار شرح و توضیح آیه به آیة متن قرآن کریم مطابق ترتیب مصحف شریف است، عبارت از یک مطالعة اسلوبی و ساختاری است که در پی شناخت فزاینده نسبت به چیستی و چرایی تدوین سوره ها در مجموعه آسمانی و الهی قرآن، و فلسفه وجودی حصارهایی است که لا به لای مجموعة عظیم آیات در قرآن کریم کشیده شده اند.

مطالعه و بررسی سوره های قرآنی از دیرباز مطرح بوده و هست، امّا دست کم تا پیش از دو سدة اخیر 14 و 15 هجری، هیچگاه از خاطرنشان کردن عناوین بررسی ناشدة مکّی و مدنی و تکرار مکرّر شأن نزول های تحقیق ناشده و شمارش کلمات و آیات و رکوعات و ذکر نام یا نام های متعدد سوره ها و احیاناً بیان وجه تسمیه هر سوره به آن نام یا نام ها، و مانند اینها، فراتر نرفته است؛ چنانکه هرگاه با نگاه سوره شناسانه به میراث عظیم و افتخارآمیز و غرورآفرین تفاسیر مفصّل و انبوه قرآن مراجعه می کنیم، جز آن موارد یاد شده، بر یافته های دیگری دست نخواهیم یافت.

سوره شناسی نوین رمز فعّال سازی اسماء حُسنا و اوصاف زیبای قرآن همچون «بلاغ» و «نور» و «شفا» و «رحمت» و «موعظه» و «هدایت» است که در مقام قرآن شناسی اجمالی در طول تاریخ درازمدّت و پرفرازونشیب قرآن همواره مطرح می شده است و پیوسته مطرح می شود. به عبارت دیگر، سوره شناسی عبارت است از قرآن شناسی تفصیلی  و بازشناسی سوره به سوره قرآن کریم؛ چنانکه آموزه های پیامبر اکرم و ائمه معصومین در راستای تعلیم و تبلیغ و ترویج قرآن به روشنی حاکی از این واقعیّت است که در سیره قولی و فعلی و تقریری ایشان بیش و پیش از آن که بر گرایش به کلّ مجموعیِ قرآن و تشویق مردمان به ختم های پی درپی و قرائت مکرّر و سرتاسری قرآن تاکید کنند، به ارتباط داشتن و انس برقرار کردن با یک یا چند سوره از قرآن حکیم ترغیب و تشویق می کرده اند، و فضائل و خواصّ سوره ها و حتّی گاه آیه هایی مشخّص از قرآن را برمی شمرده اند و بر مداومت و اِدمان آنها تأکید می کرده اند.

نخستین بارقه های سوره شناسی در بهار 1365 به برکت چاپ و انتشار نخستین مجلّدات دائرة المعارف بزرگ اسلامی و درک نیاز مبرم به تألیف مقالات علمی برای عناوین سوره های قرآنی از کرانه های آسمان نیاوران تهران درخشیدن گرفت، و دیری نپایید که با تدوین آیین پژوهش و نگارش مقالات مدخل سوره ها نخستین گام ها برای بنیانگذاری این دانش نوین قرآنی برداشته شد. در پاییز 1378 به اهتمام معاونت پژوهشی دانشکدة الهیّات و ارشاد دانشگاه امام صادق علیه السلام یک سمینار علمی تحت عنوان «سوره شناسی گامی در مسیر قرآن شناسی تفصیلی» ارائه شد و دو سال بعد، نخستین کارگاه آموزشی ـ پژوهشی سوره شناسی در مهرماه 1380 با حضور مؤثر دانشجویان و مشارکت هم افزایانة استادان تشکیل گردید. کارگاه های سوره شناسی سال ها ادامه یافت و ثمرات پیوسته و آثار شایسته ای از خود برجای نهاد. در نشریه گلستان قرآن (شماره های 117 تا 130، دورة سوم، 1381) نیز، پروندة سوره شناسی به شیوه ای بی پیشینه گشوده شد و به جریان افتاد و مورد قبول و استقبال کارشناسان و متخصصان و محافل قرآنی قرارگرفت.

کتاب حاضر، در نیمة اوّل، به بیان و ارائة کارگاهی و تبیین کاربردگرایانة مراحل (قواعد) چهارده گانه سوره شناسی یا روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم می پردازد، و نیمة دوم آن عهده دار بیان و پردازش مبانی و اصول و به تعبیر دیگر فلسفه سوره شناسی است، تا خاستگاه ها و مستندات عقلی و نقلی و قرآنی و حدیثی و تاریخی و علمی و ادبی مطالبی که محتوای نیمة اوّل را تشکیل داده است، بازنموده شود. تألیف این کتاب بی هیچ مبالغه بالغ بر بیست سال به طول انجامیده است، و از آن اوان تاکنون از دستیاری های همدلانه و همراهی های صمیمانه و همدلی های وفادارانة پر شمار سروران ارجمندمان برخوردار بوده ایم که همین جا مراتب سپاسگزاری خود را به محضرشان تقدیم می کنیم، و امید آن داریم که از این پس نیز هم آنان و هم مطالعه کنندگان گرامی پدیدآورندگان این اثر را از نظرات سازندة خویش بی نصیب نگذارند و انتقادات یا پیشنهادات راهگشایشان را از ما دریغ ندارند.

ربّنا عليك توكّلنا واليك انبنا واليك المصير. ربّنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا و هب لنا من لدنك رحمة انّك انت الوهّاب.

جمهوری اسلامی ایران
ـ تهران 15 رمضان المبارک 1436 = 11 تیرماه 1394
محمدعلی لسانی فشارکی ـ حسین مرادی زنجانی