سوره شناسی (روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم)


شابک: 

9786229616871

ناشر: 

صد و چهارده

ناشر قدیم: 

نصایح

سال نشر: 

1394-1402

مقدمه کتاب

بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله ربّ العالمین. و افضل الصلوات مع ازکی التحیّات علی محمّدٍ المصطفی خاتم النبیّین، و آله الطاهرین، و صحبه المنتجبین، من الانصار و المهاجرین، و الذین اتبعوهم باحسان من المتّقین والمحسنین، من الآن الی یوم یقوم الناس لربّ العالمین.

شهر رمضان، الّذی انزل فیه القرآن، هدیً للناس و بیّنات من الهدی و الفرقان. «قرآن» که به عنوان خاتم الکتب در لیلة القدر در ماه مبارک رمضان در یک نزول دفعی بی سابقه و اعجازآمیز و اعجاب برانگیز از سوی خدای سبحان بر قلب مبارک خاتم پیامبران نازل شده است، زمانی به عنوان کتاب انسان سازی و درسنامة نظری و عملی و بستة آموزشی و پژوهشی علمی و فرهنگیِ تربیت و هدایت انسان کارآمد خواهد گردید که به گونه ای در فرایند نزول تدریجی قرار گیرد و عملاً وصف «فرقان» را به خود بگیرد. در فضای تحقیق موضوعی در قرآن کریم، از آنجا که بر حسب نیاز و گزینش و اشتیاق، محقّق مسلمان اهل قرآن یا پژوهشگر قرآن آشنای غیرمسلمان، قدم به قدم و موضوع به موضوع به دریای بی کران معارف الهی قرآن ورود پیدا می کند، به نوعی قرآن با وصف فرقان برای او ظهور و بروز خواهد داشت، و نوعی نزول تدریجی موضوعی برای او جایگزین نزول تدریجی اولیّة قرآن می گردد، و راز آن همه بازتاب مؤثر و دستاوردهای چشمگیر در برقراری ارتباط و اُنس با قرآن و تصحیح و ارتقای قرآن شناسی پژوهشگران و کاربران روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم در همین بازسازی تدریج نزول و ظهور اثرگذار فرقانیت قرآن برای آن عزیزان اهل قرآن بوده است و خواهد بود.

دیگر زمینة آماده و گستردة تدبّر و پژوهش و تحقیق در قرآن که یکی از عوامل مؤثر در ایجاد و افزایش انس با قرآن نیز هست، روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم یا سوره شناسی است. در فضای مطالعات سوره شناختی، شخص پژوهشگر و محقّق، با قرآن به عنوان یک کتاب چندصد صفحه ای با تقسیمات قالبی نه محتواییِ اجزاء و احزاب و اعشار و اخماس برخورد نمی کند، بلکه قرآن کریم برای او مجموعه ای است متشکّل از یکصد و چهارده سورة کوچک و بزرگ و پانصد و پنجاه و پنج زیرسوره یا واحد موضوعی یا رکوع، که سوره به سوره و واحد به واحد مورد بررسی و مطالعه و تدبّر و استفاده قرار می گیرد؛ جایگاه و اهداف و مقاصد هر یک از سوره های قرآن کریم بازشناخته می شود؛ محور یا محورهای موضوعی هر سوره کشف و بررسی و فعّال می شود و ویژگی های یکایک سوره ها خودنمایی می کنند.

پژوهشگر سوره شناس خیلی زود درمی یابد که بر خلاف تصوّر غالبِ قرآن شناسان مسلمان و بعضی از قرآن شناسان غیرمسلمان، سوره های قرآن قطعات یا مقطّعات کوچک و بزرگ یک کتاب که نام قرآن را به خود گرفته باشد، نیستند، بلکه سوره های قرآن چهره های متعدّدی از قرآن مجید و جلوه های متنوّعی از قرآن کریم اند که صاحب قرآن ایزد منّان در این سفره پهن و بی کران فراروی بندگان گسترده و در اختیار آنان قرار داده است، تا هر فرد و هر گروه و هر جماعت از انسان ها در طول زمان و عرض مکان تا قیام قیامت بنا به هر شاکله و شاخصه و هر شخصیت و هویّت و موقعیّت که داشته باشند، یک به یک از میان آن سوره ها ـ که هر یک از آنها جداگانه به مثابة کلّ قرآن حکیم اند ـ برگزینند و از آن طریق، به تدریج، به دریای معارف و ژرفای حقایق قرآن کریم راه یابند.

سوره شناسی که همان «قرآن شناسی سوره به سوره» است، یکی از بایسته ترین «انواع» علوم قرآنی و یکی از شایسته ترین حوزه های مطالعات نوین قرآنی است. نزدیک ترین انواع سنّتی علوم قرآنی به این رشته نوپدید و کارآمد، علم فضائل القرآن/ فضائل السور، همچنین علم خواص القرآن/ خواص الآیات و السور بوده است، و در منابع تاریخی از این دانش سوره شناسی، هرچند عملاً هنوز شکل نگرفته و تحقّق نیافته بوده، با عنوان «خصائص السُّوَر» یاد می شده است. علم سوره شناسی برخلاف علم تفسیر که عهده دار شرح و توضیح آیه به آیة متن قرآن کریم مطابق ترتیب مصحف شریف است، عبارت از یک مطالعة اسلوبی و ساختاری است که در پی شناخت فزاینده نسبت به چیستی و چرایی تدوین سوره ها در مجموعه آسمانی و الهی قرآن، و فلسفه وجودی حصارهایی است که لا به لای مجموعة عظیم آیات در قرآن کریم کشیده شده اند.

مطالعه و بررسی سوره های قرآنی از دیرباز مطرح بوده و هست، امّا دست کم تا پیش از دو سدة اخیر 14 و 15 هجری، هیچگاه از خاطرنشان کردن عناوین بررسی ناشدة مکّی و مدنی و تکرار مکرّر شأن نزول های تحقیق ناشده و شمارش کلمات و آیات و رکوعات و ذکر نام یا نام های متعدد سوره ها و احیاناً بیان وجه تسمیه هر سوره به آن نام یا نام ها، و مانند اینها، فراتر نرفته است؛ چنانکه هرگاه با نگاه سوره شناسانه به میراث عظیم و افتخارآمیز و غرورآفرین تفاسیر مفصّل و انبوه قرآن مراجعه می کنیم، جز آن موارد یاد شده، بر یافته های دیگری دست نخواهیم یافت.

سوره شناسی نوین رمز فعّال سازی اسماء حُسنا و اوصاف زیبای قرآن همچون «بلاغ» و «نور» و «شفا» و «رحمت» و «موعظه» و «هدایت» است که در مقام قرآن شناسی اجمالی در طول تاریخ درازمدّت و پرفرازونشیب قرآن همواره مطرح می شده است و پیوسته مطرح می شود. به عبارت دیگر، سوره شناسی عبارت است از قرآن شناسی تفصیلی  و بازشناسی سوره به سوره قرآن کریم؛ چنانکه آموزه های پیامبر اکرم و ائمه معصومین در راستای تعلیم و تبلیغ و ترویج قرآن به روشنی حاکی از این واقعیّت است که در سیره قولی و فعلی و تقریری ایشان بیش و پیش از آن که بر گرایش به کلّ مجموعیِ قرآن و تشویق مردمان به ختم های پی درپی و قرائت مکرّر و سرتاسری قرآن تاکید کنند، به ارتباط داشتن و انس برقرار کردن با یک یا چند سوره از قرآن حکیم ترغیب و تشویق می کرده اند، و فضائل و خواصّ سوره ها و حتّی گاه آیه هایی مشخّص از قرآن را برمی شمرده اند و بر مداومت و اِدمان آنها تأکید می کرده اند.

نخستین بارقه های سوره شناسی در بهار 1365 به برکت چاپ و انتشار نخستین مجلّدات دائرة المعارف بزرگ اسلامی و درک نیاز مبرم به تألیف مقالات علمی برای عناوین سوره های قرآنی از کرانه های آسمان نیاوران تهران درخشیدن گرفت، و دیری نپایید که با تدوین آیین پژوهش و نگارش مقالات مدخل سوره ها نخستین گام ها برای بنیانگذاری این دانش نوین قرآنی برداشته شد. در پاییز 1378 به اهتمام معاونت پژوهشی دانشکدة الهیّات و ارشاد دانشگاه امام صادق علیه السلام یک سمینار علمی تحت عنوان «سوره شناسی گامی در مسیر قرآن شناسی تفصیلی» ارائه شد و دو سال بعد، نخستین کارگاه آموزشی ـ پژوهشی سوره شناسی در مهرماه 1380 با حضور مؤثر دانشجویان و مشارکت هم افزایانة استادان تشکیل گردید. کارگاه های سوره شناسی سال ها ادامه یافت و ثمرات پیوسته و آثار شایسته ای از خود برجای نهاد. در نشریه گلستان قرآن (شماره های 117 تا 130، دورة سوم، 1381) نیز، پروندة سوره شناسی به شیوه ای بی پیشینه گشوده شد و به جریان افتاد و مورد قبول و استقبال کارشناسان و متخصصان و محافل قرآنی قرارگرفت.

کتاب حاضر، در نیمة اوّل، به بیان و ارائة کارگاهی و تبیین کاربردگرایانة مراحل (قواعد) چهارده گانه سوره شناسی یا روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم می پردازد، و نیمة دوم آن عهده دار بیان و پردازش مبانی و اصول و به تعبیر دیگر فلسفه سوره شناسی است، تا خاستگاه ها و مستندات عقلی و نقلی و قرآنی و حدیثی و تاریخی و علمی و ادبی مطالبی که محتوای نیمة اوّل را تشکیل داده است، بازنموده شود. تألیف این کتاب بی هیچ مبالغه بالغ بر بیست سال به طول انجامیده است، و از آن اوان تاکنون از دستیاری های همدلانه و همراهی های صمیمانه و همدلی های وفادارانة پر شمار سروران ارجمندمان برخوردار بوده ایم که همین جا مراتب سپاسگزاری خود را به محضرشان تقدیم می کنیم، و امید آن داریم که از این پس نیز هم آنان و هم مطالعه کنندگان گرامی پدیدآورندگان این اثر را از نظرات سازندة خویش بی نصیب نگذارند و انتقادات یا پیشنهادات راهگشایشان را از ما دریغ ندارند.

ربّنا عليك توكّلنا واليك انبنا واليك المصير. ربّنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا و هب لنا من لدنك رحمة انّك انت الوهّاب.

جمهوری اسلامی ایران
ـ تهران 15 رمضان المبارک 1436 = 11 تیرماه 1394
محمدعلی لسانی فشارکی ـ حسین مرادی زنجانی

سوره شناسی (روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم)

فایلهای مرتبط

فهرست کتاب سوره شناسی
دریافت
مقدمه کتاب سوره شناسی
دریافت
جدول رکوعات قرآنی
دریافت
نظرات

نظر خود را در خصوص محتوای ارائه شده در این صفحه با ما در میان بگذارید.

نام را وارد کنید.
نام خانوادگی را وارد کنید.
پست الکترونیک را صحیح وارد کنید
یک تلفن همراه صحیح وارد کنید.