مصحف آموزشی زبان قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد للّه ربّ العالمین. و افضل الصلاة و السلام علی رسول الله خاتم النبیّین و الائمّة الطاهرین.

لقد كان لكم فی رسول الله أسوة حسنة لمن كان یرجوا اللّه والیوم الآخر وذكر الله كثیراً (احزاب،21). اُسوۀ حسنۀ پیامبر اعظم در حوزۀ تعلیم و تعلّم قرآن «آموزش زبان قرآن» است. هدف و فلسفۀ آموزش قرآن در سیرۀ مرضیّۀ خاتم پیامبران عبارت است از «آموزش زبان قرآن». زبان قرآن بنا به ماهیّت و موقعیّت قرآن، زبانی است جهانی و بین‏المللی که همۀ مردم‏ جهان با هر لهجه و زبان و گویشی که به آن سخن می‏گویند، مخاطب آن هستند و می‏توانند به‏راحتی همان‏طور که زبان مادری‏شان را فراگرفته‏اند، زبان قرآن را نیز بیاموزند و با آن سخن بگویند، و در این میان، فرقی میان عرب‏زبان و غیر عرب‏زبان و باسواد و بی‏سواد وجود ندارد.

بنابر تعلیم پیامبر اکرم، قرآن مجید به هفت حزب تقسیم می‏شود. حزب هفتم قرآن از سورۀ قاف تا سورۀ ناس (جمعاً 65 سوره) را دربر می‌گیرد و از سوی رسول خدا «حزب مُفَصَّل» نام‏گذاری شده «متن درسی آموزش زبان قرآن» است که البته تعلیم زبان قرآن از سورۀ ناس شروع و به سورۀ قاف ختم می‏گردد.

روش آموزش زبان قرآن در سیرۀ نبوی، سمعی- شفاهی (شنیداری- گفتاری) است، یعنی تعلیم قرآن هیچ‏گاه با روخوانی و آموزش حروف و حرکات و متن مکتوب قرآن آغاز نمی‏شود، بلکه معلّم آیات را شمرده شمرده با صدایی بلند و غرّاء، بدون صوت و لحن عربی و تجوید و ترتیل مرسوم می‏خواند و متعلّمان پس از گوش سپردن به آیات، آنها را مانند معلّم تکرار می‏کنند و می‏خوانند و با چند بار تکرار، آیات از قلب و زبان معلّم وارد قلب و زبان متعلّم می‏گردد. در عهد نبوی به این انتقال «تعلیم قرآن» ‏گفته می‏شد؛ البته منظور از این انتقال، حفظ دقیق و بدون هیچ‏گونه خطا و اشتباهی در خواندن نیست، بلکه هدف «حمل» قرآن و آشنایی با نمای کلّی آیات و سوره‏هاست به طوری که ‌آیات و فرازهای قرآن بیش از هر جملۀ دیگری بر سر زبان قرآن‏آموز حاضر باشد، گرچه آن سوره را دقیق و کامل از بَر نباشد.

پس از فراگیری هر سوره یا چند آیه، قرآن‏آموزان تشویق می&»شوند آنها را رونویسی کنند، البتّه، با رعایت آدابی، مانند اینکه آیات را از حفظ ننویسند و حتماً از مصحف‏های معتبر چاپی استفاده کنند؛ بنا به توصیۀ امام صادق(ع) با رنگ سیاه روی صفحۀ کاملاً سفید کتابت کنند؛ و مانند خط کوفی که «خطّ قرآنی» است، بدون نقطه و اِعراب بنویسند تا وقتی هم از روی نوشته می‏خوانند در واقع با تکیه‌بر به شنیده‏های قبلی تلاوت کنند. رعایت این نکات سبب استقرار و تحکیم آموخته‏های شفاهی می‏شود و نخستین زمینه‏های تدبّر و دقّت در متن کلام الله را فراهم می‏آورد و با توجّه به تعبیر امام صادق(ع) مانع هدر رفتن قرائت‏ می‏شود.

برای تثبیت آموزش می‏توان در هر جلسۀ آموزش، مقداری از وقت را برای تکرار و تمرین اختصاص داد و آیات را به شیوه‏هایی مانند همخوانی، مُقارئه میان معلّم و متعلّمان یا دو گروه از قرآن‏آموزان یا قرائت زنجیره‏ای تکرار کرد. فقط باید توجّه شود به این که قرآن‏آموزان کلاس به دو گروه با عناوینی مانند زرنگ‏ها و تنبل‏ها، خوش‏صداها و بدصداها، پیشرفته‏ها و عقب‌افتاده‏ها تقسیم نشوند، بلکه آن‏دسته از قرآن‌آموزانی که قرآن را سریع‏تر فرا می‏گیرند در تعلیم مشارکت داده شوند تا آنان نیز نقش معلّمی را در کلاس تجربه کنند و پیوسته یادآوری شود که همه در این فضیلت که قرآن را فرامی‏گیرند یکسان هستند و کسی بر دیگری برتری ندارد. همچنین، مطابق آموزه‏های نبوی، خداوند به کسی که قرآن را با کُندی و سختی یاد می‏گیرد، دوبرابر اجر و پاداش می‏دهد.

در فضای آموزش زبان قرآن، هرگونه که قرآن بر زبان قرآن‏آموز جاری و روان شود، درست و صحیح است و اصولاً چیزی به عنوان «غلط‏خواندن» نداریم. بنابراین، هیچ‏کس حتّی معلّم حقّ بازخواست از قرآن‏آموز را ندارد و نباید قرائت نادرست او را در جمع و در حضور دیگران تصحیح کند، بلکه با تکرارهای مکرّر و توصیه به نوشتن قرآن او را در مسیر تصحیح قرار می‏دهد، شیوه‏ای که امروزه در حوزۀ مطالعات تعلیم و تربیت، شیوۀ «خودتصحیح» نام گرفته است.

در بیان قرآن و لسان احادیث بر «تیسیر» (= آسان‏سازی آموزش) قرآن و قرائت آن و بستن راه‏ هرگونه سخت‏گیری در آموزش قرآن فراوان تأکید و توصیه شده است، تا آیات قرآن ذکر زبان و قلب مردم گردد. «تعسیر» و ایجاد دشواری و سختی با هر استدلال و بهانه‏ای، نتیجه‏ای جز «تنفّر» و دوری قرآن‏آموزان از قرآن را در پی نخواهد داشت و مانع انس و مجالست و همنشینی و هم‏صحبتی اقشار مختلف مردم با قرآن می‏گردد.

چون هدف از آموزش قرآن، آموزش زبان قرآن است، نیازی به آموزش جداگانۀ مفاهیم و ترجمه نیست، بلکه با انواع «تمرین‏های تصریفی» (خواندن آیات مشابه هم) و کوشش برای پیداکردن «محور موضوعی» سوره‏ها با راهنمایی معلّم و مربّی، قرآن‏آموزان به سوی تدبّر و فهم آیات و سوره‏ها سوق داده می‏شوند.

رهبر معظّم انقلاب، حضرت آیت‏الله خامنه‏ای مُدّ ظلُّه تأکید دارند براینکه که «قرآن را با زبان خودش باید فهمید»؛ «ترجمۀ قرآن نمی‏تواند قرآن باشد»؛ «با قرآن باید انس گرفت»؛ «اگر کسی عربی هم نمی‏داند... اگر چندبار با دقّت بخواند، به‏تدریج یک فهم و برداشتی از قرآن پیدا می‏کند»؛ «قرآن تدبّر می‏خواهد»؛ «هیچ‏کدام از کتاب‏های دینی جای قرآن را نمی‏گیرد».

پیامبر اکرم به موازات تعلیم قرآن، پی‏جویی و اصرار بر فهم هر آنچه در قرآن مکتوب و مقروء، برای قرآن‏آموز غریب و دیرآشنا به نظر می‏آید را توصیه فرموده‏اند که متأسفانه فقط در علم مفردات قرآن در مجموعۀ علوم قرآنی اندکی به آن توجّه شده است. این در حالی است که این تعلیم نبوی می‏تواند جایگزین بسیار مناسبی برای ترجمه‏ها باشد. از این رو، در بخش دوم مصحف آموزشی زبان قرآن کوشش شده است ذیل عنوان هر یک از سوره‏ها، از ناس تا قاف، ابتدا نکات مهمّ آموزشی مرتبط با وضع خاص هر سوره مطابق طرح جامع آموزش زبان قرآن بیاید تا استادان را در تعلیم سوره‏ها کمک و یاری کند؛ سپس مفردات هر سوره بر مبنای کتب لغت و فرهنگنامه‏های قرآنی و تدبّر در سیاق آیات تبیین می‏شوند؛ و در ادامه مباحث سوره‏شناسی (وجه تسمیۀ سوره، مکّی یا مدنی بودن سوره، محور موضوعی سوره و نمایی کلّی از محتوای سوره) و نکات مهمّ تفسیری هر سوره با استفاده از کتب تفسیر خواهد آمد.

در بخش نخست مصحف آموزشی زبان قرآن، متن کامل حزب مفصّل به ترتیب از سورۀ قاف تا سورۀ ناس با خطّ نسخ احمد نیریزی (نسخۀ مرکز طبع و نشر قرآن کریم) و خطّ کوفی درج شده است؛ در صفحات سمت چپ با خط نسخ و در صفحات سمت راست، متناظر با صفحات سمت چپ، با خطّ کوفی و بر اساس ضوابط کتابت قرآن، مذکور در طرح جامع آموزش زبان قرآن، گفتنی است، صفحه‌بندی این بخش مطابق مصاحف رایج 604 صفحه‌ای صورت گرفته است. یادآور می‌شود که در خطّ کوفی (خطّ قرآنی) همانگونه که نقطه‌های زیروبالای حروف برای تمایز جیم و حاء و خاء و غیره وجود ندارد، هیچ‌گونه علامتی برای همزۀ مفرده (همزۀ تنها) در کلماتی مانند «جاءک» و «ماشاءالله» نیز وجود ندارد؛ بنابراین، در خطّ کوفی به عنوان مثال، کلمات یاد شده به صورت «جاک» و «ماشاالله» نگاشته می‌شوند. نیز گفتنی است که در الگوهای ابتدائی و اصیل مصاحف به خطّ کوفی شمارۀ آیات در پایان آیات ثبت نمی‌شده‌اند؛ با این وصف، به منظور تسهیل بهره‌برداری از این مصحف آموزشی، شمارۀ آیات، متناظر با صفحات مقابل به خطّ نسخ، عیناً درج شده است.